BRUNO LATOUR OG DET NYE KLIMATISKE REGIMET

Denne artikkelen er eit forsøk på å syne relevansen av Bruno Latour si bok frå 2018, Down to Earth: Politics in the New Climatic Regime.¹ Her fremjar han ideen om at vi ikkje lenger kan tale om klimakrise, men om eit nytt klimatisk regime. Årsaka er enkel: dersom ein omtalar noko som ei krise, talar ein om noko mellombels og forbigåande. Det vi står andsynes er ikkje ei krise, men ei meir permanent forandring.² Det nye klimatiske regimet er meir omfattande enn klimaforandringar; det innvarslar eit forandra syn på kva naturen er og krev difor at vi tenkjer nytt om vår tilhøyrsle til han; det fortel oss at jorda er ein aktør som er samanbunde med handlingane våre, og at menneskeleg historie difor ikkje kan skiljast tydeleg frå naturen si historie. I det som fylgjer vil eg syne kvifor, kva dette har å seie for tenkinga vår kring miljøforandringane vi er vitne til og kva verktøy Latour gjev oss i møtet med klimaskepsis. For å oppnå dette vil eg gje eit riss av vitskapsteorien hans før eg kjem til den nemnde boka.

Antopocen og vitskapskrig

Ei innleiande omgrepsavklaring: Då Latour heller talar om «klimatisk regime» enn «antropocen», er det blant anna av di sistnemnde ofte vert tolka som ei form for antroposentrisme. Antropocen er namnet på den nye (føreslåtte) geologiske epoken som har fått namnet sitt frå menneske (anthropos), noko som inneber at menneska er å rekne som ein kollektiv geologiske aktør. Termen gjeld soleis menneskeskapte klimaforandringar, men er ikkje avgrensa til dei.³ Ifylgje Latour fortel antropocen ikkje om ei verd der mennesket er midtpunktet, men det motsette. Difor er termen noko misvisande. Antropocen tyder at vi ikkje er plasserte utanfor naturen og/eller herskar over han, men at handlingane våre har konsekvensar «on the same scale as rivers, volcanos, erosion, and biochemistry.»⁴ Og sjølv om effekten vår på kloden har nådd eit kritisk nivå, er premissa for øydelegginga vår ikkje noko vi produserte åleine, då handlingane våre ikkje er tydeleg åtskilde frå andre aktørar.

Ifylgje Latour er menneskje ikkje ein universell (i tydinga «einskapleg» eller «heilskapleg») aktør, men fragmentert. Vi er til dømes delt i ulike folkeslag, med ulik grad av ansvar.⁵ Dette gjer omgrepet «antropogene klimaforandringar» misvisande, då det tek for gjeve at éin aktør åleine har produsert problema vi står andsynes. Latour er ikkje mot nyttinga av ‘antropocen’ i seg sjølv, men kritisk til forenklinga av den. Det er påfallande at når noko vert eit moteomgrep, vert kontroversar (som kva som er det mest høvelege namnet på epoken, når han eventuelt starta, kva som initierte han, etc.) gjerne dekkja over. Eg vil ikkje argumentere for eller mot nemninga, men ta for gjeve at ideen om eit nytt klimatisk regime kan vere like tenleg som antropocen. For sjølv om vi kanskje har leia klimaet over ein særskild terskel – og fylgjeleg må ta ansvar for korleis vi er i ferd med å endre livsvilkåra for alle artar på jordkloden – er dette ikkje ei suveren akt, men snarare ein konsekvens av at delar av menneskeheita ikkje har full oversikt over konsekvensane av livsførselen sin.

Eit problem med antroposentrisme er tanken om eit sentrum, og den klåre skiljelinja mellom dette sentrumet og naturen – som impliserer at naturen er plassert utanfor oss. Vi kjem attende til dette i den siste delen, der Latour sitt arbeid med den kritiske sona, som er sona der liv er mogleg på jorda, vert trekt inn for å gje eit døme på korleis han operasjonaliserer denne tanken.

Nokre vil kanskje merke seg ein viss ironi i at Latour no talar klimaskeptikarar imot, då han ofte har vorte skulda for nettopp den relativiseringa av sanningsomgrepet som er sagt å kjenneteikne tida vår. Dette er ein svak analogi, som tek oss attende til den sokalla «vitskapskrigen»⁶ – der det blei hevda at folk som Latour svekkja folk sin tillit til vitskap gjennom å redusere vitskapelege lovar til sosiale konstruksjonar. Ein stil soleis opp ein dikotomi: Anten er vitskap noko avsondra frå samfunnet og difor «objektiv», elles er vitskapen liksom infisert av samfunnet og tida han er del av og difor ikkje til å stole på. Men er ikkje dette eit falskt dilemma, som kan førast attende til eit positivistisk ideal der objektivitet berre er mogleg om ein utraderer sosiale og politiske prosessar?

Latour løyser dette gjennom ei form for empirisme der objektivitet ganske enkelt er det som har stått imot motargument (objections). Om denne løysinga fungerer er ikkje spørsmålet mitt no, men vi kan merke oss ein viss pragmatisme hjå Latour. Hans vitskapskritikk kan nok ha bana veg for anti-vitskapeleg tenking, men problemet med klimaskepsis kan like mykje førast attende til eit idealisert bilete av kva vitskap er. I Down to Earth ligg vekta på korleis påstanden om at klimakrisa er oppdikta, gjerne er knytt til måten politiske rørsler er involvert i vitskapen. Han er difor ikkje «objektiv», og Latour syner at denne kritikken berre får kraft gjennom eit forenkla bilete av korleis vitskap fungerer. Lærdomen han hentar frå utbreiinga av klimaskepsis er at situasjonen er annleis enn han var nokre tiår sidan: Sterke krefter med interesse av å så tvil om klimavitskapen sine funn har vunne fram. Vi er soleis inne i andre runde i vitskapskrigen, med Latour på klimavitskapen si side.

Aktørar, nettverk og paradigmar

Gjennom heile karrieren har Latour utforska korleis vitskaplege faktum vert etablerte – korleis dei ikkje er lausrivne frå nettverka som produserer dei og gjev dei overtydingskraft. Det er ikkje slik at ein ganske enkelt avdekkjer lausrivne kjensgjerningar ved ei uavhengig røynd og at desse vil overtyde andre utan kamp. Denne innsikta ligg til grunn for ei av dei mest nytta tilnærmingane innanfor sosialvitskapane dei siste tiåra: aktør-nettverksteorien. Grunnpoenget i denne teorien er at aktørar eksisterer og får kraft gjennom nettverka dei er del av. Ein kan difor ikkje stole på at det ein avdekkjer vil overtyde andre, basert på ein slags ibuande overtydingskraft i funna ein gjer. Ein må etablere nettverk som styrkar påstandane ein kjem med – berre om ein vinn fram med dette vil dei kunne verte etablert som fakta.

Vitskapelege påstandar fungerer ogso som aktørar, styrka gjennom å verte integrerte i nettverk. Når desse nettverka kjem under angrep, trugar dette ogso fakta dei produserer. Som Latour skriv i Down to Earth:

«No attested knowledge can stand on its own, as we know very well. Facts remain robust only when they are supported by a common culture, by institutions that can be trusted, by a more or less decent public life, by more or less reliable media.»⁷

Sjølv om sanning ikkje er knytt til ibuande gyldigheit – ikkje talar for seg sjølv – men har å gjere med institusjonane og praksisane som støtter dei, er det likevel truleg at dei som har overlevd og vorte grundig testa er meir høvelege enn andre. Poenget er at ein må ta med prosessen som produserer denne objektiviteten for å få eit grep om korleis vitskap fungerer.

Her kan vi trekkje inn fysikar og vitskapsfilosof Thomas Kuhn og teorien hans om vitskaplege paradigme, som Latour dreg vekslar på. Eitt av Kuhn sine grunnpoeng er at vitskapsfolk baserer autoriteten sin på teoriane dei forfektar og difor er lite viljuge å gje slepp på dei, sjølv i ljos av funn som går mot det ein forventa (anomaliar). Difor er paradigmeskifte tungrodde og skjer ofte fyrst når dinosaurane døyr ut, det vil sei når dei som tviheld på paradigmet ikkje lenger er blant oss. Ein må dimed akseptere eit visst tvityd når ein driv med vitskap: Ein må anerkjenne at fakta kan leve vidare som konsekvens av andre faktorar enn deira ibuande sanningsgehalt. Samstundes er det slik at sjølv om sanning ikkje er varig innanfor vitskap, må ein ta for gjeve at nokre sanningskrav er meir haldbare enn andre.

Ifylgje Kuhn er det avgjerande at konkurrerande paradigme inkorporerer innsiktene frå paradigmet det skal erstatte. Det er difor ikkje snakk om å avsanne det førre paradigmet som heilskap, men om å forandre måta ein talar om og studerer fenomen på. Ta det som er i emning innanfor biologi: Den sokalla «moderne syntesen» (mellom Darwin og Mendel sine teoriar) vert kritisert for einsidig fokus på genetiske endringar, og for korleis han gjev eit bilete av evolusjon som noko som med naudsyn skjer gradvis. Kuhn sin innsikt om at forskarar helst ikkje gjev slepp på paradigmet dei jobbar innanfor kan forklare kvifor det er krevjande å få i stand ei ny syntese. Men dei som tek til orde for den nye – utvida – syntesen, seier ikkje at alt som det førre paradigmet hevda er feil. Dei søkjer snarare å påpeike at det isolert sett ofte er riktig, men at problemet er ein slags epistemisk avstenging, dvs. at det er avgrensa kva som tel som vitskapeleg relevant.⁸

Poenget er difor å syne at det er klåre avgrensingar ved den moderne syntesen, og at ein difor må utvide han for å få eit meir høveleg bilete av kva evolusjon er. Om vi samanliknar dette med klimaskepsis er det tydeleg at vi ikkje har å gjere med den same tilnærminga til vitskap. Tvilarane seier ikkje at klimaforskinga isolert sett har avdekkja viktige fakta ved menneskeskapte klimaforandringar, men at den er epistemisk avstengd i nokre høve. Nei, dei hevdar at ein med vilje har produsert falske resultat som ein må kaste over bord. Dette syner både manglande audmjuke og forståing av vitskap som prosess.

Men problemet ligg ikkje berre hjå skeptikarane. Det skuldast ogso måta vitskap vert presentert på – som noko reint, frikopla alle politiske og samfunnsmessige omsyn. Med eit slik ideal stil ein seg klar til hogst, då det er enkelt å syne korleis dette biletet er falskt – utan at det fylgjer frå dette at funna er feilaktige. Og sjølv om Latour anerkjenner at klimavitskapen er til å stole på, tyder ikkje dette at klimavitarar treng vere samde om alt, då usemje er ein naudsynt del av vitskapleg praksis.

Latour og Kuhn er båe nyttige i kampen mot skepsis: sistnemnde avdekte den sosiale og symbolske dimensjonen i all forsking, medan fyrstnemnde syner korleis manglande forståing av denne dimensjonen – både via vitskapsfolk sjølv, gjennom media si idealisering av korleis vitskap – banar veg for skepsis. Vidare påpeiker dei at ein må forstå korleis vitskap vert produsert for å forstå kva den oppnår,⁹ og at ein alltid må kjempe for kva som tel som sanning.

Kvar skal vi lande?

Prosjektet som munna ut i Down to Earth byrja allereie i 2009, då ein klimaforskar spurde Latour om han ikkje kunne hjelpe dei mot urettmessige angrep, som påstandar om å vere ein lobby. Soleis blei han drege inn i ein ny vitskapskrig, der det synte seg at kritikken hans av vitskapen kunne undergrave meir overflatiske angrep, sidan han trass alt er fundert i ein tillit til vitskapen si autoritet. Dette er tydeleg til dømes i Laboratory Life, frå 1979, der han saman med Steve Woolgar studerte korleis vitskapelege faktum vert etablerte gjennom vitskapsfolk sine aktivitetar. Dei påpeike korleis vitskapsfolk gjerne vil dekkje over denne prosessen, noko som gjev eit skin av at vitskaplege faktum tala for seg sjølv. Sjølv om denne etnografiske tilnærminga legg vekt på konstruksjon, var det aldri tale om skepsis for skepsisen si eiga skuld, men om å syne korleis vitskap alltid er i rørsle. Ein må vedkjenne dette for å imøtegå retteleg skepsis, difor er det avgjerande at vitskapsfolk «explicitly state their interests, their values, and what sort of proof will make them change their mind».¹⁰ Det siste poenget er viktig, og det er nettopp dette som manglar hjå klimaskeptikarar.

Den leiande hypotesen i Down to Earth er at vi ikkje kan forstå den politiske utviklinga dei siste femti år utan klimaforandringar og fornektinga av dei. Han gjev difor ein viss honnør til Trump. Ved å trekkje USA ut av Parisavtalen makta han nemleg å gjere noko ingen andre har fått til: han tydeleggjorde at «the climate question is at the heart of all geopolitical issues and that it is directly tied to questions of injustice and inequality»,¹¹ og at vi ikkje har tid å miste. Donald Trump gjorde det dimed klårt at vi treng meir enn ein klode for å huse den globale kapitalismen – at vi ikkje har ressursar nok for evig vekst. Dette stil oss overfor to alternativ: anten søkjer vi oss vekk, vi forsøkjer å flykte frå jorda (slik Latour påpeiker at eliten gjer, til dømes i form av drøymer om kolonisering av Mars eller ved å faktisk byggje bunkerar) eller so startar vi å leite etter ein stad å lande. Slik er migrasjonskrisa generalisert, hevdar han: Vi har alle mista territoriet vårt – anten gjennom å forlate det eller gjennom at det forlèt oss – og må finne eit nytt.

I Latour sine auge bringa valet av Trump som president saman tre fenomen og synte korleis dei er uløyseleg samanbunde: 1) deregulering, 2) den massive auka av ulikskap og 3) starten på det Latour omtalar som «systematiske forsøk» på å så tvil om antropogene klimaforandringar.¹² Desse fenomena er alle symptom på korleis «[…] a significant segment of the ruling classes […] had concluded that the earth no longer had room enough for them and for everyone else».¹³ Den styrande klassa har sidan 80-talet gjeve opp tanken om ei felles verd og søkt å finne ly frå verda kring dei. Men vi treng ei felles røynd for ikkje å verte drivne til vanvit, seier Latour – noko som ogso inneber at vi er samde om visse vitskapelege faktum. Som sagt stolar han på krafta i sanningskrava klimavitskapen kjem med, problemet er berre at dette ikkje er nok. Under den førre vitskapskrigen hadde ein framleis ei felles røynd, i den forstand at ein var samde om grunnleggande kjensgjerningar. Tapet av denne forandrar alt.

I ei verd der dei rike vert stadig rikare og stadig fleire lev i fattigdom er det ikkje overraskande at folk trur at elitane lurar dei. Men både elitane som søkjer seg vekk og dei som vil trekkje seg attende gjennom isolasjonisme, er offer for eskapisme. Det er ikkje usant at elitane lurar oss ifylgje Latour. Men det er dei som tviheld på status quo som bløffar oss, ikkje klimaforskarar. Eliten er dei som finansierer klimaskepsis, og som har alt å tape på at bløffen deira – om at vi kan løyse klimakrisa gjennom å nytte forbrukarmakt og gjere betre val i kvardagen – vert avslørt, og at den einaste måta vi kan fikse klimaet på er å straffe dei skuldige. For å påbyrje dette arbeidet må vi innsjå at ansvaret er ulikt fordelt. Og det at ein aldri kan tale om hundre prosent sikkerheit innanfor nokon vitskap, burde ikkje hindre oss i å gjennomføre politiske tiltak. For problemet er ikkje hovudsakleg at vi er i ferd med å øydeleggje klimaet. Problemet er det globale systemet som har leia oss hit. Det nye klimaregimet er altso eit symptom på ein meir grunnleggande sjukdom.

Latour nyttar seg av ein metafor frå ei tenkt flyreise der kapteinen annonserer at staden der ein skulle lande er borte; i neste omgang vert det annonsert at staden ein flaug frå ogso er borte. Vi kan altso ikkje gå attende til ein tapt gullalder, men vi kan heller ikkje tru dei som forkynnar framsteg. Kvar skal vi lande?

Globalisme og lokalisme

Vi har vore inne på korleis vi ikkje kan stole på lovnader om framsteg eller gå attende til ein tapt fortid. Denne fortida syner ikkje til noko faktisk eksisterande, men er eit glansbilete produsert i ettertid. Ein kan peike ut at gullalderen aldri fanst, men den er like fullt tiltrekkande. Her kjem vi til termen «attraktor», som enkelt forklart er dei ulike tilstandane eit system tenderer mot, med ulik tiltrekkingskraft – tenk magnetar av ulik styrke fordelt utover eit landskap, nokre kraftige enn andre.¹⁴ Dei med mest styrke vil vere tilstandane som er mest sannsynlege. Latour hevdar at vi treng nye attraktorar som kan strukturere handlingane våre, då dei vi har nytta oss av inntil no har spelt fallitt. Han talar om to attraktorar som særskild bestemmande for moderniteten, den globale og den lokale. Desse har skapt kursen som vi har vore inne på: anten framover mot det globale eller attende til det lokale. Sjølv om ulike politiske rørsler har vore usamde i kva veg ein skal ta, har ein vore samde om aksen og alternativa han har føreskrive.

Dersom Latour har rett står sjølve samfunnskontrakten på spel. Han merkar seg ein overlapp mellom elitane som søkjer å kome seg bort frå krisa – og som difor har innsett kva som skjer og kanskje kan sleppe unna ved hjelp av bunkerar og romskip – og dei som vil attende til den isolerte, homogene nasjonsstaten, noko som alltid er for seint, då han er ein ideologisk fiksjon.¹⁵ For å forklare dette skil Latour mellom «global-pluss» og «global-minus», samt mellom «lokal-pluss» og «lokal-minus». Vi har vore inne på innhaldet deira allereie: Lokal-minus er ynsket om å kome attende til ein fingert gullalder som aldri eksisterte, medan global-minus er neoliberale forsøk på å gjere alt likt – på å standardisere verda, det vil seie neoliberal globalisme.¹⁶ Lokal-minus er det ein vanlegvis koplar til det lokale: identitet, tradisjon, samd vern frå det som er framand. Slike ynskjer om å kome attende til ein tapt gullalder er difor motstykket til eliten som vil verne seg frå omverda – «gated community versus gated community».¹⁷ Dei har båe å gjere med tilhøvet til andre, det vere seg massen som trugar eliten sitt herredøme eller innvandrarar som er sagt å truge identiteten ein har.

Den andre forma for globalisme (global-pluss) er ei perspektivutviding, altso ikkje ei innsnevring, men ei horisontopning. Globalisering-pluss omhandlar ogso frigjering av seksualitet og moral, og er difor forbunde med politisk liberalisme. Lokal-pluss, eit omgrep Latour ikkje gjev mykje plass, reflekterer lokal-minus, men her er den intime tilhøyrsla og kunnskapen som er knytt til det lokale ikkje ekskluderande, men opnande.

Vi ser at både globalisme og lokalisme er tvitydig for Latour. Der venstresida (stort sett) har støtta globalisering-pluss, er dei mot globalisering-minus, og omvendt med høgresida. Båe sider er for eller mot moralsk frigjering og for eller mot frigjeringa som marknaden fører med seg. Men dei er samde om at dette er alternativa. Den same speglinga ser vi i haldningane deira til det lokale: Anten er det framande eit trugsmål eller ei moglegheit for fornying.

«In the end, what counts is not knowing whether you are for or against globalization, for or against the local; all that counts is understanding whether you are managing to register, to maintain, to cherish a maximum number of alternative ways of belonging to the world.»¹⁸

Det er avgjerande å anerkjenne at det finst mange legitime måtar å tilhøyre verda på, men at ingen av desse lenger er tilstrekkelege i seg sjølv: «all forms of belonging are undergoing metamorphosis – belonging to the globe, to the world, to the provinces, to particular plots of ground, to the world market, to lands or to traditions».¹⁹ Denne metamorfosen heng saman med det vi var inne på i diskusjonen om antropocen innleiingsvis: Vi er aktørar på lik linje med geologiske fenomen – ikkje ein heilskapleg aktør som står andsynes ein annan heilskapleg, men passiv natur. Naturen er sjølv ein ustabil aktør, uløyseleg samanbunde med handlingane våre.

Det terrestrielle som politisk aktør

I ljos av dette seier Latour at Trump innvarslar post-politikk, av di det er ein politikk som fornektar verda den er ein del av. Dette kan sporast attende til eit kjerneproblem med moderniteten som vi har vore inne på: ‘naturen’ blei plassert utanfor menneskje, rekna som ein ressurs vi kan nytte oss av, ein stabil bakgrunn for våre handlingar. Vidare blei aksen mellom det lokale og globale projisert på alle kulturar, og dei som ikkje aksepterte den blei rekna som før-moderne og bakstreverske. Dette forklarer kvifor Latour skriv om «det terrestrielle» (jordbundne) som ein mogleg ny attraktor, i staden for verda, jorda eller verdsmarknaden.

Det terrestrielle er knytt til jorda ikkje er eit produkt, men forandra gjennom menneskeleg aktivitet. Naturen er soleis ein pågåande prosess.²⁰ Latour sitt engasjement med den kritiske sona er ei konkretisering av dette perspektivet. Eg kan ikkje gå i djupna her, men den kritiske sona er enkelt forklart den tynne overflata (biofilmen) der liv er mogleg. Den er eit vitnesbyrd på at vilkåra for liv på jorda ikkje er gjevne, men produserte av til dømes mikrobar. Utan dei hadde vi ikkje hatt ein oksygenrik atmosfære. Vi kunne ikkje tala om ei kritisk sone for liv dersom bakteriar, dyr og plantar ikkje hadde forandra miljøet dei var del av, og vi kan heller ikkje forstå det nye klimatiske regimet utan denne påverknadskrafta in mente.

I ljos av dette er det klårt at ein ny politisk kurs berre kjem i stand dersom vi innser at vi ikkje held til på heile kloden, då naturen er ein distribuert prosess. Vi held snarare til på den tynne overflata som er den kritiske sona. Medan det er krevjande å innsjå vårt ansvar for heile kloden, kan den kritiske sona tilby ein meir konkret tilhøve til omverda, om vi fylgjer Latour. Den kritiske sona er kjenslevar og ustabil, ho har ikkje eit sentrum, men er å finne overalt. Han hevdar denne ideen er mindre overveldane enn antropocen, og difor meir politisk tenleg. Den kan ogso hjelpe oss til å motstå tanken om at vi har å gjere med eit system utanfor oss. Det terrestrielle må i staden telje som ein ny politisk aktør; ikkje utanfor oss, men direkte knytt opp til handlingane våre; ikkje ein global bakgrunnsinstans, men ein aktiv deltakar i det offentlege livet. Det jordbunde syner difor at valet mellom det lokale og det globale utgjer eit falskt dilemma.

So kva kan Latour lære oss? For det fyrste: Berre gjennom å anerkjenne at vitskapen alltid interagerer med politikk – altso at vitskapen sitt objekt er forma av menneskeleg aktivitet – kan vi imøtegå angrep på han. Vidare må vi bryte med skiljelinjene som har forma moderne politikk for at nye politiske alliansar skal kunne oppstå; vi må innsjå at verda er forandra og at tilhøvet vårt til ho ogso må endrast; vi må påpeike tilhøyrsla vår til ho for å utvide det politiske til å omfatte fleire aktørar enn menneske; og vi må møte det nye klimaregimet med politisk mobilisering. Eit avgjerande poeng med det terrestrielle er at passivitet ikkje er eit alternativ: Vi er uløyseleg bunde opp med omverda, og vi må innsjå dette for å finne ein stad å lande. Eg gjev Latour, som no har fått sin kvile etter år med tru teneste, det siste ordet:

«Ecology is not the name of a party, or even of something to worry about; it is a call for a change of direction: 'Toward the Terrestrial!'»²¹

Noter

1. Denne artikkelen blei skriven for nokre år sidan, men blei aldri publisert. No som Latour har forlatt oss fann eg det tenleg å plukke opp teksten for å sjå på eit av hans siste bidrag og hylle hans verke.
2. Ein finn den same tendensen i ein nyleg rapport frå tenkjetanken IPPR, som seier at vi ikkje lenger bør tale om klimakrise, men om miljøkollaps. Sjå Laybourn-Langton 2019.
3. Det er verdt å merke at det ikkje semje om termen er treffande, og at dette i siste instans er eit spørsmål om ein kan finne direkte menneskeleg påverknad i jorda sin stratigrafi (‘golden spike’). Per september 2019 er termen ikkje offisielt vedteke, men the Anthropocene Working Group tilrådde i mai 2019 å la The International Commission on Stratigraphy vedta termen.
4. Facing Gaia s. 117.
5. Som Latour skriv i Facing Gaia s. 246: «The Anthropos of the Anthropocene is nothing but the dangerous fiction of a universalized agent capable of acting like a single humanity.» Dessutan vil dei råke ujamt. Dei som har mest skuld vil sleppe enklast frå det i dei fleste høve.
6. Vitskapskrigen handla kort sagt om ein opposisjon mellom realistar og postmodernistar, der fyrstnemnde – med Alan Sokal i spissen – hevda at sistnemnde, representert av Thomas Kuhn, reduserte røynda til ein sosial konstruksjon. Dette var i alle høve deira tolking. Latour, som ikkje vedkjem seg termen ‘postmodernisme’ var noko på sida av debatten, sjølv om han ofte har vorte skulda for å høyre til dei som vil redusere vitskap til sosial praksis. Latour sjølv har nekta for dette, og har etter vitskapskrigen arbeida for å auke folk sin tillit til vitskap.
7. Down to Earth s. 23
8. Sjå Pigluicci og Müller 2010.
9. Sjå O’Brien 2019.
10. Sjå de Vrieze 2017.
11. Down to Earth s. 3
12. Down to Earth
13. Down to Earth s. 1.
14. Termen er henta frå dynamisk systemteori, men Latour nyttar termen meir kvardagsleg. Han gjeld ganske enkelt tilstander eit system tenderer mot, og som det difor er strukturert kring.
15. Latour kallar desse «konservative revolusjonære», ein term som er knytt til Tyskland i mellomkrigstida og ‘revolusjonære’ forsøk på å gå attende til ei fingert fortid, skapt gjennom forsøket på å gå attende til ho.
16. «[A] single vision, entirely provincial, proposed by a few individuals, representing a very small number of interests, limited to a few measuring instruments, to a few standards and protocols, has been imposed on everyone and spread everywhere.» Down to Earth s. 13.
17. Down to Earth s. 32
18. Down to Earth s. 15-16
19. Down to Earth s. 16, utheving original.
20. Dette peiker mot sokalla nisjekonstruksjon, dvs. at organismar ikkje berre bur i eit miljø, men aktivt er med på å konstruere det. Menneskje skil seg frå dyr berre når det kjem til graden av intensjonalitet i slik konstruksjon. Beveren byggjer dammar, som ikkje berre kjem beveren til gode, men fungerer som eit ‘økologisk anker’ for andre artar (som moskusrottar), utan at dette er beveren sin intensjon. Eric Sanderson forklarer dette samspelet inngåande i Mannahatta: A Natural History of New York City . Dette står i motsetnad til den statiske interaksjonen mellom organismar og miljø i den moderne syntesen, som fortel at miljøet er ein ytre faktor, dvs. uavhengig av organismen som lev i det.
21. Down to Earth s. 58