Filosofi i grenseland

BOKOMTALE: Forskarar ved universiteta i Nordland og Murmansk har gitt den norsk-russiske grensetrafikken ei filosofisk form. Med antologien Philosophy in the Border Zone inviterer dei til refleksjon over grensene som omgir oss – og over filosofiens eigne grenseland.

Av Runar B. Mæland

«Kva er ein skigard? Ein skigard er så mange rare ting: Ei rad med stokkar, sett som eit gjerde, eller eit stengsle i ditt eige sinn.»

Om me tenkjer på ein skigard som ei grense, passar desse orda frå Stanley Jacobsens «Skigardsvise» godt som ein introduksjon til antologien Philosophy in the Border Zone, der filosofar frå begge sider av den norsk-russiske grensa reflekterer over grenseland og grensekryssing som fenomen. Her er grenser verkeleg «mange rare ting»: forfattarane drøftar mellom anna grensa mellom mennesket si indre og ytre verd (Andrei Sergeev), språkgrenser (Andrei Kopylov), grenser mellom utdanningssystem (Inna Ryzhkova), grenser mellom intellektuelle posisjonar og filosofen si rolle som grensekryssar (Boris Sokolov), grensekryssing som eksistensiell erfaring (Andrei Vinograd, Jan Selmer Methi), grensa mellom liv og død i arkaiske og moderne kulturar (Alexander Sautkin), grensene mellom det samiske og det norske i Hamsuns romanar (Andreas Lødemel), og grensekryssing i Kants fredsfilosofi (Viggo Rossvær).

Boka spring ut av eit samarbeid som har vakse fram over fleire år mellom Nord universitet (NU, tidlegare Universitetet i Nordland) og Murmansk State Humanities University (MSHU). Samarbeidet har også gitt utslag i eit felles studiesenter – Kant-Bakhtin-instituttet i Nikel – og eit felles masterprogram i «Borderology», med undervisning i Kirkenes og Nikel. Dei tretten artiklane som er samla i Philosophy in the Border Zone vart først presentert ved ein konferanse i Nikel hausten 2014. Dei varierer mykje i tematikk og fagleg tilnærming, men samla gir dei eit interessant innblikk i det faglege samarbeidet og dei ulike filosofiske tradisjonane det drar næring frå.

Namna Kant og Bakhtin gir ei god opning til å utforska temaa og innfallsvinklane som står fram i boka: Som tittelen på instituttet i Nikel fortel, hentar heile forskingssamarbeidet inspirasjon frå desse viktige tenkarane, og dei går også att i fleire av kapitla.¹

Kant og den besøkande

Immanuel Kant (1724–1804), som sjølv levde heile livet i grensebyen Köningsberg – no Kaliningrad – leverte eit viktig bidrag til studiet av grenser med omgrepet om verdsborgarrett i Til den evige fred. I kapittel 13, «First Philosophy in the Border Zone», slår Viggo Rossvær fast (med støtte hos Kant-tolkaren Otfried Höffe) at heile «borderologien» som fagfelt har røter i tenkinga til Kant. Kant ser verdsborgarretten som ein besøksrett: Som verdsborgar har du rett til å krysse grenser med fredelege føremål og bli møtt som ein besøkande, og ikkje som ein fiende, i andre land. I tolkinga Rossvær argumenterer for, viser dette at Kants fredsfilosofi tar opp i seg eit prinsipp om subsidiaritet, som han knyter til ideen om at politisk makt og rett er legitimert nedanfrå, med utgangspunkt i den enkelte borgaren og mindre samanslutningar. Subsidiaritet dannar slik ei motvekt til prinsippet om statssuverenitet; for Kant ligg makta ikkje hos ein suveren konge, men hos eit «kongeleg folk»:

… in a just state one needs the principle of subsidiarity as a necessary supplement to the principle of sovereignty. Kant probably saw that no perennial peace and no kingly people is possible if society is organized according to the principle of sovereignty.²

Dette prinsippet er viktig for grensestudiet fordi det skapar eit rom for fredeleg samhandling på tvers av grenser uavhengig av den sentrale statsmakta. Men sjølv om Rossvær tvillaust har rett i at Kant er relevant, synest han her å bøya Kant for langt mot sine eigne føremål. Som til dømes Philip Pettit nyleg har argumentert for, delte faktisk Kant (som Rousseau) Jean Bodins syn på suvereniteten som absolutt og udeleleg – noko me kan sjå utslag av i den sterke fordøminga hans av motstand og opprør mot statsmakta.³ Dette gir ikkje rom for noko prinsipp om subsidiaritet i den tydinga som Rossvær er opptatt av.⁴

Etter å ha klartlagt det kantianske utgangspunktet, trekk Rossvær refleksjonane ned til det meir lokale og konkrete. Ein sentral del av masterstudiet i Borderology er emnet «Writing subjectivity», der studentane nærmar seg faglege problemstillingar ved å skrive om eigne erfaringar frå grensa. Rossvær argumenterer for at når studentane møtest på denne måten, tar dei rolla som «den besøkande» i Kants fredsfilosofi og overfører subsidiaritetsprinsippet til sin eigen situasjon. Ved å legge for dagen sine ulike erfaringar og tilknytingar set altså grensestudentane verdsborgarretten ut i livet. Uavhengig av detaljane i Kant-tolkinga, er dette ei interessant tilnærming til ein innovativ undervisningspraksis.⁵

Bakthin og utanforperspektivet

Den andre gallionsfiguren for samarbeidet, Mikhail Bakhtin (1895–1975), er kjent som litteraturteoretikar med breitt filosofisk utsyn. Me blir kjent med Bakhtin i fleire av kapitla i boka: Ruslan Loshakov vier til dømes sitt kapittel til «Bakhtin’s ‘First Philosophy’», der han analyserer Bakhtins ontologi med utgangspunkt i det uferdige verket Toward a Philosophy of the Act, medan Johan Arnt Myrstad tar føre seg dialogfilosofien han utviklar i arbeida hans om Dostojevskijs «polyfone roman» i sitt kapittel, «Self-Consciousness, Dialogue and Thought Experiments». Eg vil likevel fokusere på Aleksander Sautkins kapittel, «‘The living dead’ as a Liminal Figure: through Outsidedness to Identity». Der finn me den beste grunngivinga av Bakhtins relevans for grensestudiet, og ei kreativ og vellukka tilnærming til grensetematikken.

Den viktige innsikta Sautkin hentar frå Bakhtin er at sann forståing krev eit utanforperspektiv: «In the sphere of culture, outsidedness is the most powerful lever of understanding».⁶ Sautkin påpeikar at dei ulike identitetane våre er etablert gjennom grensesettingar; å forstå ein identitet krev difor eit perspektiv frå utanfor desse grensene. Den «levande døde» er ein grensefigur som skapar eit slikt utanforperspektiv på vår eigen identitet som levande.⁷

Den levande døde er ein skræmande figur fordi han kryssar grensa mellom liv og død «feil veg», i strid med den naturlege, kosmiske orden. I arkaiske kulturar står slike figurar i kontrast til dei «gode» døde som vaktar over dei levande frå dødsriket, utan å krysse grensa tilbake; denne kontrasten speler ifølgje Sautkin ei viktig rolle i kulturar der ein først og fremst identifiserer seg med ei stamme, ei rekkje av forfedrar.

Moderne zombiefilmar er uttrykk for ei heilt anna oppfatning av grensa mellom liv og død. Zombiane i filmen har ikkje kryssa over frå eit dødsrike; dei har inga meining, ingen subjektivitet eller medvit; dei er, seier Sautkin, «no more than decomposing corpses that have mysteriously regained an ability to move about».⁸ Som døme viser han til nazizombiane i Død snø (2008): Filmen gir inga forklaring på kvifor SS-soldatane kjem til live og går til åtak; dei representerter ei irrasjonell kraft som trugar det komfortable middelklassetilværet til dei norske hytteungdomane. Sautkin ser slike filmar som ei makaber spegling av ein moderne kultur som ser døden som eit fråvære av eksistens, og som forsøker både å kontrollere døden og å halde han på avstand:

The illegal return of the ‘evicted’ dead frightens the spectator because he has grown accustomed to the idea that death simply does not seem to exist, since it is always somewhere at the periphery of things … Another reason why the image of the living dead is so frightening may be that our contemporaries recognise themselves in it, themselves as the dead living.⁹

Eg er ikkje i stand til å vurdere Sautkins analyse frå ein kulturhistorisk ståstad, men drøftinga hans er både interessant i seg sjølv og ein morosam illustrasjon av det generelle poenget om at studiet av grenser (òg i overført tyding) kan bidra til forståing av korleis identitetar vert forma og omforma i ein kulturell kontekst.

Kryssing av språkgrenser

Ein heilt annan innfallsvinkel finn me i Andrei Kopylovs kapittel, «Philosophy of Language: Linguistic Diversity and Borders». Kopylov reflekterer over grenser frå ein språkfilosofisk synsstad, og for å vise korleis språkfilosofien er relevant for grensestudiet – og omvendt – går han tilbake til ein av dei eldste debattane i språkfilosofien, den såkalla physei–thesei-striden: Får ord tydinga si av natur (physei) eller vane (thesei)? Med andre ord, finst det ein naturleg og nødvendig samanheng mellom ting i verda og namn i språket, eller er namn konvensjonelle og arbitrære? Kva side ein stør i denne striden har konsekvensar for synet på språkmangfald, ifølgje Kopylov: medan thesei-posisjonen impliserer at alle språk i prinsippet kan uttrykke det same, følgjer det av physei-posisjonen at visse språk kan vere betre eigna enn andre til å uttrykke sann meining.

Frå ein physei-ståstad blir også språkleg grensekryssing i form av omsetting suspekt, fordi den ontologiske koplinga mellom verd og uttrykk går tapt i overgangen frå eitt språk til eit anna.

Kopylov viser at eit slikt syn ikkje berre ligg til grunn for skepsisen mot omsetting og tilpassing av religiøse tekstar innan til dømes islam og tidlegare innan ortodoks kristendom; det finn òg støtte hos den «slavofile» rørsla på 1800-talet og filosofar som Alexei Khomyakov og Konstantin Aksakov. Dei kritiserte formalismen og individualismen dei fann nedfelt i vestlege språk, og såg det russiske språket som uttrykk for unike erkjenningar og ein unik fellesskap («sobornost»). Aksakov meinte til dømes at det russiske verbet berre har presensform (notid) fordi det uttrykkjer essensen av ei handling; denne essensen går derimot tapt i eit meir «overflatisk» språk med fleire verbformer. Slike syn overdriv forskjellar og forvanskar kommunikasjon over grenser, hevdar Kopylov:

…the physei position appears to have strengthened the feeling that language boundaries are something deeply rooted in the very nature of the languages they separate from each other. Strictly speaking, this view should imply that such boundaries are insurmountable barriers to any but the most superficial forms of communication. However, it is undeniable that the languages of Europe, including Russian, have been in close contact with each other for centuries.¹⁰

Kopylov argumenterer vidare for at omsetting, den viktigaste metoden for språkleg grensekryssing, paradoksalt nok kan forsterke språkgrenser. Som døme viser han til at det ikkje finst noka «naturleg» språkgrense mellom tsjekkisk og slovakisk, og at funksjonen av omsetting til begge desse språka difor ikkje er lingvistisk, men symbolsk: å ha ei bok på «sitt eige» språk, sjølv om ein kunne ha lese ho på eit anna språk, er med på å markere ulikskapen mellom språka og dermed mellom «oss» og «dei». Dette er openbart relevant for å forstå språkstoda i Skandinavia generelt og Noreg spesielt (men utan at Kopylov går inn på dette).¹¹

Filosofisk grenseland

Eg skal ikkje gå meir inn på dei enkelte kapitla, kor freistande det enn er, men heller knyte nokre meir generelle merknader til boka. Først litt om det eg ser som verdien av ei slik utgjeving. Å bla mellom desse kapitla er å krysse grenser mellom ulike fagkulturar og fagretningar – og som mellom andre Sergeev er inne på i introduksjonskapitlet, legg slike grensekryssingar til rette ikkje berre for nye møte med den ukjende «Andre», men også nye møte med seg sjølv og sin eigen kultur gjennom den andre sine auge. I ei tid då filosofien blir meir og meir spesialisert og fragmentert, og også meir homogenisert gjennom tilpassinga til det internasjonale publiseringssystemet, er det noko forfriskande og gledeleg med å røre seg i slike grensesoner.

Ulikskapane kjem til uttrykk på ulike måtar. På det stilistiske planet noterer eg at fleire av dei russiske bidragsytarane er glade i å bruke det såkalla kongelege «vi», noko eg finn uvanleg og tidvis forvirrande. På det faglege planet merkar ein fort at fleire av dei russiske forfattarane stør seg på kontinentalfilosofiske tilnærmingar som ikkje står like sterkt i Noreg og Vest-Europa elles i dag. Som Rossvær skriv i etterordet at «… the philosophical milieu in MSHU is devoted to an enlightened and radical form of Heideggerianism, a statement that can also be confirmed by this book».¹² Lesarar som er urolege for at ein slik posisjon uunngåeleg leier til relativisme, får dette stadfesta av Boris Sokolov (som rett nok høyrer til Universitetet i St. Petersburg):

… there are as many philosophical truths as there are philosophical ‘asanas’, unfolding into different philosophical doctrines … Pretentions to the ultimacy of a certain philosophical position, the absoluteness and omnitemporality of a certain truth are not regarded seriously now.¹³

Eg kan berre tenkje meg kva folk som Alan Sokal og Jon Elster ville sagt til dette;¹⁴ kritikken dei har bore fram mot slike teoriretningar synest i alle fall ikkje å ha gjort særleg sterkt inntrykk i russiske filosofimiljø.

På grensa til slurv

Boka slepp ikkje unna kritikk. Eg finn at boka er presentert på ein måte som gjer det vanskeleg å sjå kva som eigentleg er føremålet med utgjevinga, utover det å dokumentere ein forskingskonferanse. Om redaktørane hadde ein større ambisjon enn dette – ein ambisjon om å nå ut til fleire, å gjere nedslag i vidare debattar – skulle dei i alle fall ha sytt for ei strammare redigering av det endelege produktet. Boka er diverre skjemd av fleire forhold: Teiknsetjinga er mange stader rotete og inkonsistent, kapitla verkar å vera sett saman i vilkårleg rekkefølge, og det manglar felles referanseliste og indeks, for å peika på noko. Det er også forvirrande (og litt irriterande) at Sergeevs introduksjonskapittel opnar med eit fire siders oversyn over trendar i russisk filosofihistorie før han seier noko om sjølve boka. Eg tilrår interesserte lesarar å heller hoppe rett til Rossværs etterord.

Også argumentasjonen i fleire av kapitla ber dessutan preg av at tekstane ikkje er godt nok førebudde med tanke på publisering i ein vitskapleg antologi. Til dømes skriv Jan Selmer Methi i sitt kapittel, «The Border Zone as an Arena for Exceeding Oneself», om «… the logical contradiction that we change, but don’t change. Something in us changes, but we feel the same.»¹⁵ Dette er inga sjølvmotseiing – at eit subjekt kan endra seg på eitt eller anna vis utan å vera medviten om det, er både kvardagsleg og uproblematisk. Like etterpå skriv Methi: «Based on this, we can say that the experience of crossing physical borders gives us an idea of the concept of a border zone.» Korleis kan denne påstanden vere basert på den antyda sjølvmotseiinga? Dette er forvirrande.¹⁶ Slikt er lett å sjå forbi i ein munnleg presentasjon, der det er større rom for utprøving av uferdige idear og ein gjerne må måla med grovare pensel; i ein akademisk publikasjon ventar eg meir stringens.¹⁷ Når eg saknar dette fleire stader, svekkjer det ikkje berre inntrykket av denne boka, men òg det faglege grunnlaget for samarbeidet som boka spring ut av, kor prisverdig det enn er. Dei mange gode tankane som kjem fram i boka blir slett ikkje dårlegare av at dei står i skjemde omgjevnader, men dei hadde fortent ei meir solid akademisk publisering.

I den grad denne mangefasetterte boka har ein bodskap, må det vere denne: Me lever livet vårt i grenseland, og studiet av grenser kan difor seie noko vesentleg om situasjonen me finn oss i. Grenser har rett nok som funksjon å skilja ting frå kvarandre, men dei rommar også eit potensial for overskriding og dermed møte mellom det som er fråskilt. Som Stanley Jacobsen slår fast i den gamle visa: «Ein skigard kan du kliva om du vil.»

Notar

¹ Redaktørane presenterer boka – og masterprogrammet – som «an invitation to measure Kant against Dostoyevsky», men sistnemnde er slik eg tolkar det representert gjennom Bakhtins arbeid.

² S. 233.

³ Pettit argumenterer for at dette dannar eit viktig skilje mellom den kontinentale republikanske tradisjonen som Kant og Rousseau representerer og den italiensk-atlantiske republikanske tradisjonen som han sjølv forfektar. Kanskje kunne den sistnemnde tradisjonen vore betre eigna som utgangspunkt for grensestudiet slik Rossvær ønsker å forstå det? Pettit, «Two Republican Traditions», i Republican Democracy, Andreas Niederberger og Philipp Schlink (red.), Edinburgh University Press, 2013.

⁴ Rossvær har likevel rett i at Kants teori rommar eit slags subsidiaritetsprinsipp i og med avvisinga hans av ein sentralisert verdsstat. Men dette er foreineleg med ein udelt og absolutt suverenitet i kvar stat for seg.

⁵ Jan Selmer Methi drøftar også denne praksisen inngåande i sitt kapittel, «The Border Zone as an Arena for Exceeding Oneself», utan å støtte seg på Kant.

⁶ Bakhtin, sitert av Loshakov på s. 79.

⁷ S. 82: «In our view, the true outsidedness of death in relation to life (and vice versa) can be embodied only in such a ‘cross-border’ figure as the ‘living dead’.»

⁸ S. 85.

⁹ S. 86.

¹⁰ S. 67.

¹¹ Eit døme: Den første norske omsettinga av Odysseen var Arne Garborgs «Odyssevskvædet» på landsmål frå 1918. Dette kan me tenkje oss heng saman med to ting: For det første at målrørsla var opptatt av å omsette klassisk litteratur for å gi språket kulturell legitimitet, og for det andre at det tidlegare ikkje var nokon grunn til å omsette verket til riksmål når det alt fanst på dansk (fram til rettskrivingsreformane frå 1907 og 1917 fekk fotfeste).

¹² S. 249.

¹³ S. 98.

¹⁴ Eller om påstandar som denne, frå Ruslan Loshakovs kapittel om Bakhtins førstefilosofi: «…the deed is about doing, but it is not just what one does, it is rather what makes one fully human, as one does it. Newton’s discovery, therefore, is not only and not primarily the discovery of the law of universal gravitation by Newton, it is above all the discovery of Newton, for Isaac Newton as a historical figure is born in this very discovery» (s. 52).

¹⁵ S. 217.

¹⁶ Det same gjeld denne påstanden frå Sautkins kapittel om dei vandøde: «A border is an expression of difference; it is, in fact, this difference itself» (s. 78). Korleis kan x både vere uttrykk for y og identisk med y?

¹⁷ Sergeev skriv i introduksjonen at «every text was subject to a serious test in the form of an oral presentation to the audience with subsequent questions from the author’s colleagues and a general discussion» (s. 14); eg tolkar dette som at artiklane ikkje har vore gjennom nye rundar med kritisk vurdering i skriftleg form før publisering.